Mehmet Erturan

Osmanlı Devleti’nin ilk medresesi Orhan Gazi tarafından 1330’da İznik’te açılmıştır. Bu medresenin ilk hocası ulemadan Kayserili Davud’dur. İznik’teki bu çıkışı Bursa’nın fethiyle açılan yeni medreseler ve Manisa gibi şehzade şehirlerinde yoğunlaşan ilim ortamları takip etmiştir.
 
Beylikten devlete, devletten imparatorluğa geçişte yapılan eğitim hamleleri bir devlet siyaseti olarak görülmüş, büyüyen sınırlarıyla genişleyen yönetimin duyacağı yetişmiş insan ihtiyacının karşılanmasında medreselerde yapılacak ilmi faaliyetler devlet nizamının dayandığı en sağlam temellerden biri olarak kabul edilmiştir.
 
Osmanlı sarayında bulunan Batılılardan İtalyalı tarihçi Langusto tarafından “şiddetli bir öğrenme hırsına sahip” olduğu rivayet edilen Fatih Sultan Mehmed Han, fetihle birlikte İstanbul’un ihyası noktasında birçok konuda olduğu gibi eğitim ve öğretim alanında da seferberlik başlatmıştır. Bu doğrultuda aciliyet derecesinde duyulan ihtiyaçtan dolayı bir an önce faaliyete başlaması istendiği için başlangıçta Ayasofya’nın papaz odaları derslik haline getirilmiş, asıl medrese ise Fatih’in vakfiyesi olarak caminin bitişiğine müstakil bir bina olarak inşa edilmiştir.
 
Payitahtın ilk medresesi olan bu ilim yuvası Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın belirttiği üzere türbeler ve kütüphane gibi Ayasofya külliyesine yapılan en gözde ilavelerdendir. Prof. Dr. Haluk Dursun’un iddiasına göre Osmanlı padişahları bütün ilaveleri Ayasofya’yı kilise görüntüsünden uzaklaştırıp yeni bir İslami çehre kazandırmak maksadıyla yapmıştır. Başlangıçta sadece camiden ibaret olan alan böylece genişlemiş ve bir külliye kimliği kazanmıştır.
 
Hüseyin Ayvansarayi’nin nakline bakılırsa medresenin iki katlı olduğu tahmin edilmektedir. Reşad Ekrem Koçu İstanbul Ansiklopedisi’nde Ayasofya Müzesi müdürlerinden (1955-1971) Feridun Dirimtekin imzasıyla paylaşılan bilgilere göre Fatih döneminde tek kat olarak yapılan binaya oğlu II. Bayezid devrinde ikinci kat eklenmiştir. Ayvansarayi, medresenin girişinde Akşemseddin’e ait bir halvethane bulunduğunu da söyler.
 
İlk Müderrisi Kimdi?
 
Prof. Dr. Yahya Akyüz’ün aktardığı üzere okutulan kitapların ve öğretimin ana dili Arapçadır. Türkçe ise izahlarda ve tartışma gerektiren konularda kullanılır. Sultan Fatih’in ilmin nabzının attığı yerler olan medreselere karşı duyduğu ilgi ve gösterdiği hassasiyet, okutulacak ana dersleri ve o derslerde istifade edilecek eserleri bizzat belirleyecek düzeydedir.
 
İlk müderrisi, devrin Ebu Hanife’si olarak bilinen İstanbul kadısı Molla Hüsrev’dir. Rivayete göre talebeleri ders zamanı onu evinden alır, atına bindirir ve yanında yürüyerek medreseye getirir, ders bitince de aynı şekilde evine götürürler.
 
Prof. Dr. Halil İnalcık’ın ifadesiyle Osmanlı uleması matematik ve astronomi öğrenimi için genellikle Semerkand’a giderken, dönemin meşhur astronom ve matematikçisi Ali Kuşçu da fetihle birlikte Semerkand’dan kalkıp gelerek Ayasofya medresesinde görev almış, İstanbul’un gülzar olmasına emek vermiştir.
 
Kuşçu’nun Osmanlı ülkesine seyahati imrenilecek ve hikâyelere konu olacak türdendir. Dr. Adnan Adıvar’dan öğrendiğimize göre kendisine tahsis edilen günlük ücret 200 akçedir. Osmanlı araştırmacıları bu miktarı dikkate alarak Fatih döneminde ilme verilen maddi ve manevi değeri vurgular.
 
Yenişafak gazetesinin 6 Eylül 2015 tarihli Pazar ekinde yer alan malumata göre Alman tarihçi ve haritacı Hartmann Schedel’e ait 1493 tarihli gravürlerde Ayasofya Medresesi açıkça gözükmektedir. Gravürlerin kısmen yer aldığı bazı makalelere bugün internetten ulaşmak mümkündür.
 
Vakfın 1595 tarihli muhasebe kayıtları dikkate alındığında 20 kişilik bir kadroya sahip olduğu anlaşılan medrese, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’nun hazırladığı 1869 tarihli İstanbul medreseleri listesinden edinilen bilgiye göre de 198 talebesiyle Fatih (833) ve Süleymaniye (482) medreselerinin ardından şehrin en kalabalık üçüncü ilim noktasıdır. Evliya Çelebi’nin ifadesiyle Ayasofya-i Kebir Medresesi olarak anılan binada farklı büyüklüklerde otuz iki oda, geniş bir avlu, şadırvan, gusülhane ve çamaşırlık bulunmaktadır.
 
Fatih Ne İstedi de İmtihan Edildi?
 
Muhtelif noktalarda ve farklı binalarda yapılan ilmi çalışmaları tek bir adres ve mekânda birleştirmek, buluşturmak amacıyla inşaatına başlanan Fatih Cami ve külliyesinin 1470 yılında tamamlanmasıyla açılan ve “medrese-i âliye” olarak da anılan Semaniye Medreseleri yüksek eğitimin yeni adresi olmuş ve genel kanaate göre Ayasofya medresesi ikinci planda kalmıştır.
 
Lakin Prof. Dr. Fahri Kayadibi makalesinde bu görüşün zıddında bir bilgi ortaya koyar ve başlangıçta eşit düzeyde olsalar da sonraları Fatih külliyesindeki Sahn-ı Seman medreselerinden terfi eden müderrislerin atandığı yerin Ayasofya medresesi olduğunu söyler.
 
Fahri Kayadibi’nin rivayet olarak paylaştığı malumata göre Fatih, medreselerinden mezun olan talebeleri izler, bazılarının imtihan heyetlerine bizzat katılır. Hatta onların isimlerini, durumlarını ve görevlerini not aldığı bir defteri vardır.
 
Kayadibi’nin kaynak belirterek andığı bir başka rivayet düzeyindeki bilgiye göre de Fatih, medreselerinde bir oda talebinde bulununca bu isteği müderrisler tarafından değerlendirildikten sonra hoca veya talebe vasfı bulunmadığı için reddedilmiştir. Ancak sultan, heyet karşısında başarılı bir imtihan verdikten sonra amacına ulaşabilmiştir.
 
Yüzyıllar içerisinde çeşitli afetlere maruz kaldığı için yıpranan ve o dönemde ihtiyaç duyulan yol genişletme çalışmalarından dolayı kesin bir onarım maksadıyla Sultan Abdülaziz döneminde (1861-1876) yıktırılan medrese tekrar inşa edilmiştir.
 
Ayasofya Medresesi’ne Hoş Geldiniz
 
1924 yılında medreselerin kapatılmasıyla İstanbul Belediyesi tarafından Öksüzler Yurdu olarak kullanılmış, Ayasofya’nın 1934’te Müzeler Müdürlüğü’ne devredilmesinden bir yıl sonra etrafını açma çalışması ve tarihi eser özelliği taşımaması gibi nedenlerle yıktırılmıştır. İddiaya göre yıkımdan önce fotoğrafları çekilip planları çizilmiş, kayıtlar Evkaf Müdürlüğü ile Kültür Bakanlığına gönderilmiştir.
 
Prof. Dr. Semavi Eyice’nin belirttiği üzere Ayasofya Külliyesi’nin en mühim parçalarından biri ve İstanbul’un ilk kültür müessesesi olan Ayasofya Medresesi’nin yok olması tarih bakımından büyük bir kayıptır. Prof. Dr. Erhan Afyoncu’nun değerlendirmesine göre medresenin yıktırılması Ayasofya’nın Osmanlı kimliğine vurulan ilk darbedir.
 
Yıkımdan kalan molozları temizlenmeden metruk halde öylece duran alana yeniden medrese yapılması için ilk kez 1985’te harekete geçilmiş ancak çeşitli nedenlerle sonuç alınamamıştır. İlerleyen yıllarda Kültür ve Turizm Bakanlığı birçok girişimle bu duruma kayıtsız kalmamış, başlatılan süreç ardından medreseye ait tarihi belge, fotoğraf ve çizimleri dikkate alarak hazırladığı projelerle fethin 567. yıldönümünde (2020) Ayasofya Fatih Medresesi’ni aynı özelliklerde yeniden yaptırma başarısını gösterebilmiştir.
 
Basında yer alan ilgili haberlerde açıkça vurgulandığı üzere bu medrese kendisiyle birlikte anılan hükümdar ve âlimlerin hatırına ilim müzesi olarak ayakta tutulmayı hak etmektedir.
 
Kaynakça
 
Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Yapı Kredi Yayınları, 13. Baskı, İstanbul, 2009
 
Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken Yayınları, 16. Basım, İstanbul, 2006
 
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, 16. Baskı, Ankara, 2010
 
Mübahat S. Kütükoğlu, 1869’da Faal İstanbul Medreseleri, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 7-8, İstanbul, 1977
 
Derin Tarih Dergisi, Prof. Dr. Haluk Dursun Röportajı, Sayı 3, Haziran 2012
 
Feridun Dirimtekin, Reşad Ekrem Koçu İstanbul Ansiklopedisi, Ayasofya’nın Müştemilatı maddesi, cilt 3, İstanbul, 1960
 
Sedat Bornovalı, Hartmann Schedel’in İstanbul Görünümleri, Art Sanat Dergisi, 11. Sayı, Ocak 2019
 
Fahri Kayadibi, Fatih Sultan Mehmet Döneminde Eğitim ve Bilim, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 8, 2003
 
İlber Ortaylı, İnsan Nefesi Bile Ayasofya’yı Tahrip Edebilir, Hürriyet Gazetesi, 9 Temmuz 2016
 
Erhan Afyoncu, Ayasofya Bir Osmanlı Külliyesidir, Sabah Gazetesi, 7 Haziran 2020
 
Fatih Güldal, Ayasofya Medresesi’ni n’ettiler?, www.dunyabizim.com, 3 Nisan 2010
 
Ahmet Esad Şani, Ayasofya Fatih Medresesi İhya Ediliyor, Anadolu Ajansı, 29.05.2020 
 
Turan Akıncı, Ayasofya Medresesi (https://bit.ly/2HMT0Gk)
 
Star Gazetesi, Ayasofya Medresesini Kim Yıktırdı?, 17 Temmuz 2020
 
Yenişafak Gazetesi (Pazar eki), Ayasofya’nın Medresesi Sessizce Ortadan Kaldırılmış, 6 Eylül 2015
 
Ayasofya Medresesi Hakkında ICOMOS Türkiye Milli Komitesi Görüşü, Ayasofya (Fatih) Medresesi İçin Kısa Bir Tarihsel Araştırma, 01.01.2014 tarihli duyuru metni (https://bit.ly/3oBzsFM)
 
https://bilmenintadi.wordpress.com/2018/12/16/ayasofya-medresesi/

GENÇ'ın Yazısı.