Ayasofya’yı bilmeden hâlini anlayamayız. Bu muhteşem mâbedin nereden gelip nereye doğru gittiği, yönünü hep Batı’ya çevirmiş milletimizin nereden gelip nereye gittiğinin hikâyesidir. İşte 30 soruda Ayasofya’nın hikâyesi.

1- “Ayasofya” adı nereden geliyor?

‘Sofya’ eski Yunancadaki ‘sophos’ kelimesinden geliyor. ‘Bilgelik’ anlamını taşıyor. Başına gelen ‘aya’ kelimesiyle beraber ‘Kutsal Bilgelik’ yahut ‘İlahi Bilgelik’ olarak adlandırılıyor. Aynı zamanda Ortodoks mezhebinde ‘İlahi Bilgelik’ Tanrı’nın üç niteliğinden biri sayılmaktadır.

2- Kim, ne zaman yaptırdı?

Bizans İmparatoru 1.Jüstinyen tarafından 532-537 yılları arasında, yani beş senede yaptırıldı. Mimari planı ‘Bazilika planlı, patrik katedrali’ olarak adlandırılır.

3- Fetih günü Ayasofya’da neler yaşandı?

Bütün yerli halk, rahipler ve rahibeler de dahil olmak üzere Ayasofya’ya sığındılar. Daha öncelerden kahinlerin rivayetleri vardı: “Türkler şehri zapt edecek ve büyük Konstantin’in sütununa (Çemberlitaş) vardıklarında gökten bir melek elinde kılıç olduğu halde inecek ve elindeki kılıcı fakir bir adama vererek ‘bu kılıcı alıp Tanrı’nın ve kavminin öcünü al’ diye bir menkıbe anlatılırmış. Bu yüzden halkın tamamı bir saat kadar süre içinde Ayasofya’yı doldurmuştu. O zaman Türklerin geri gideceği, Bizans ordusunun Türklere galip geleceğine inanılırdı.

4- Mimarları kimlerdir? Yapımı hakkındaki bilgiler nelerdir?

6. yüzyılın ünlü mimarlarından Milet’li İsidoros ve Tralles’li Anthemius’tur. Dönemin en ünlü iki mimarı tarafından yapılmıştır. İnşaatında 10.000 kişinin çalıştığı rivayet edilmektedir. Kapı ve taşların da, yeni işlenmiş değil, eski tapınaklardan getirilmiş olması dikkat çekicidir. Böylelikle, bazı taşları ve kapıları yapının kendisinden çok daha eskidir. Açılışında bin boğa, altı bin koyun, altı yüz geyik, on bin tavuk, on bin horoz kurban edilmiştir.

5- Ayasofya’nın ünü nereden geliyor?

Kubbe çapı 31.8 metredir. O dönemde dünyanın en geniş kubbe ölçüsüne sahiptir. Daha sonra Mimar Sinan, Selimiye Camii’nde (31.25 metre) bu mimariyi aşmıştır. İlk yapıldığında yerden yüksekliği 56.60 metredir. Daha sonra 2.65 metre daha yükseltilmiştir.

6- Dünyanın en uzun süreli ibadet mabedi olduğu söylenir. Doğru mu?

Evet. 15 yüzyıl boyunca bu unvan ile birincidir. Ayrıca, döneme ve büyüklüğüne göre, dünyanın en hızlı inşa edilen yapısıdır.

7- Ne zaman camiye çevrildi?

Fetih ile aynı yılda: 1453. Fatih Sultan Mehmed, mabetteki mozaik figürlere dokunmamış, sadece insan figürü olanlar ince bir sıva ile kapatılmıştır. Aynı zamanda bu ince sıva sayesinde mozaikler doğal tahribattan da kurtulmuştur.

8- Ayasofya hangi kısımlardan oluşur?

Sıbyan Mektebi, şadırvan, muvakkithane, mütevelliler dairesi, (Günümüzde Müze Müdürlüğü’nce kullanılıyor) Şehzadeler Türbesi, III. Murad Türbesi, II. Selim Türbesi, III. Mehmet Türbesi, sebil, mermer sarnıç, Türk payanda duvarları, kütüphane, vaftizhane, (Günümüzde Sultan Mustafa ve Sultan İbrahim Türbesi) sebil, minareler, Omphalion, ikinci Ayasofya kalıntıları, Ayasofya medresesi, (günümüzde mevcut değildir) Ayasofya imareti, (günümüzde mevcut değildir) imaret kapısı, mihrap, hünkar mahfili, minber, müezzin mahfili, IV. Murat’ın yaptırdığı mermer kürsü, Bergama’dan getirilen küpler, terleyen sütun, üst kata çıkış rampası, alt kata iniş rampası, hazine dairesi olmak üzere otuz kısımdır.

9- Ayasofya, ilk yapıldığı haliyle mi bugüne kadar geldi?

Hayır. Bugün gördüğümüz şekline ‘3. Ayasofya’ denir. Yani üç defa yeniden inşa edilmiştir. İki defa (kilise olarak) çıkan isyanlar neticesinde iki defa yıkılmıştır. Dünyanın en geniş kubbesine sahip mabedin kubbesi, çok kez çökmüş, büyük mimar Sinan’ın mabede istinat duvarlarını kazandırmasıyla bir daha böyle bir hadise yaşanmamıştır.

10- İlk statüsü neydi?

Konstantinopolis Patriğinin patrik kilisesiydi ilk olarak. Fatih Sultan Mehmed’in fethine kadar Doğu Ortodoks Kilisesi olarak hizmet vermiştir.

11- Müzeye çevrilmesini Atatürk mü istemiştir?

Kaynaklara göre Bakanlar Kurulunda Atatürk’ün isteği üzerine gündeme getirildiği söyleniyor.

12- Ayasofya’nın ziyaret saatleri nelerdir?

Yaz sezonunda 09:00 – 18:00, kış sezonunda ise 09:00 – 17:00 saatleri arasındadır. Giriş ücreti ise 20 TL’dir.

13- Şu an hangi statüdedir?

Halen müze olarak hizmet vermektedir. Müze müdürü Doç. Dr. Haluk Dursun’dur.

14- Fethe kadar hep Ortodoks kilisesi olarak mı kaldı?

Hayır. 1204-1261 yılları arasında Katolik Kilisesi olarak da hizmet verdi. ‘Latin istilası’ olarak bilinen dönemdir bu. Venedikliler şehre girmiş ve şehri yağmalayıp yıkmışlardır. Bu dönemde Kiliseyi kendi mezheplerine göre kullanmışlardır.

15- Camiye çevrilmesinden sonra hangi eserler ilave edilmiştir?

Bahçesine bir kütüphane ile medrese, imarethane, şadırvan, hünkar mahfili, minber, mihrap, müezzin mahfili, vaaz kürsüsü eklenmiştir. Ayrıca sıbyan mektebi, şehzadeler türbesi, sebil, Sultan Mustafa ve Sultan İbrahim Türbesi, hazine dairesi de bunlar arasında sayılabilir. Böylelikle ortaya aynı zamanda bir külliye çıkmış oluyor.

16- Fetihten sonra Ayasofya tamirat geçirdi mi?

Geçirmiştir. Fetih olduğunda harap sayılabilecek bir halde alınmıştır. Fatih, derhal temizlenip camiye çevrilmesini emretmiştir. İlk minare de bu dönemde inşa olunmuştur. Minarelerden biri de 2. Bayazıd tarafından ilave edilmiştir. Mimar Sinan daha sonraları, binayı sağlamlaştırmak üzere iki minare daha eklemiştir.

17- Müzeye çevrilmesi ile ilgili başka iddialar var mıdır?

Var. 2006’da Adana Milletvekili Atilla Başoğlu’nun 1934’teki kararnamenin çelişkilerle dolu olduğunu ifade etmiş ve bir soru önergesi vermiştir. Örneğin; kararnamedeki imza: “K. Atatürk” şeklindedir. Oysa bu imza, soyadı kanununun üç gün öncesinde atılmıştır. O güne kadar Atatürk imzalarını “Gazi Mustafa Kemal” ismiyle atıyordu. Emniyet Genel Müdürlüğü’nün 1997 tarihli incelemesinde de imzanın sahte olabileceği gündeme getirilmiş, ancak peşine düşülmemiştir.

18- Ne zaman müzeye çevrilmiştir?

Bakanlar Kurulu’nun 24 Kasım 1934 tarihli 7/1589 sayılı kararıyla müzeye çevrilmiştir.

19- Ayasofya’da halen namaz kılmak mümkün mü?

İbadete açılan küçük bir bölümde ve istenirse hünkar mahfili bölümünde namaz kılınabiliyor. Hünkar mahfilinde kılındığını pek bilen yok. “İbadete açılan bölüm” ibaresi olduğu için, küçük kısım tercih ediliyor.

20- Ayasofya’nın ibadete açık bölümü var mıdır?

1980 yılında dönemin kültür bakanı Tevfik Koraltan zamanında “devlet erkanı ve İslam devletlerinin devlet başkanları” için ibadete açılması kararlaştırılmıştır. 1991 yılında mescidi ziyaret eden dönemin kültür bakanı Namık Kemal Zeybek’e minarelerde ezan okunmadığının belirtilmesi üzerine dört minaresinde ezan okunmaya başlanmıştır. Ancak daha sonra (1996) tek minareden ses verilmiştir.

21- Yapımından bu güne ne zararlar görmüştür?

553 ve 557 yıllarında iki deprem ile ana kubbede çatlaklar oluşmuştur. 859 yılında bir yangında, 869 yılında da yine bir depremde hasar görmüştür. Altı yıllık bir onarım çalışmasından sonra tekrar hizmete girmiştir.

22- Ayasofya’ya defnedilen padişahlar kimlerdir?

2. Selim, 3. Murad, 3. Mehmed, 1. Mustafa ve Sultan İbrahim olmak üzere beş padişah defnedilmiştir.

23- Müze olduktan sonra ilk ‘namaz kılma eylemi’ ne zaman gerçekleşmiştir?

27 Temmuz 1967 günü MTTB’ne (Milli Türk Talebe Birliği) mensubu öğrenciler tarafından Papa 4. Paul’un turistlerle beraber Ayasofya’da dua etmesine karşılık gerçekleştirilmiştir. Bu ilkten sonra defalarca bu girişimde bulunulmuş, ancak görevlilerin mukavemetiyle karşılaşılmıştır.

24- İstanbul’un İşgali sırasında Ayasofya ne durumdaydı?

Şu sözden anlayabiliriz: İngiltere dışişleri bakanı Lord Curson 30 Kasım 1914’te şu sözleri söylemiştir: “Kozmopolit ve uluslararası şehir olan Konstantinopolis’in (İstanbul’un) medeni Avrupa’nın hayatını yaklaşık 500 yıldan beri zehirleyen Türklerin elinden alınma fırsatı kesinlikle gelmiştir. Ayasofya 900 yıl öncesinde olduğu gibi yeniden ‘Yüce Hıristiyan Kilisesi’ yapılmalıdır.”

25- Ayasofya Medresesi neden yıkılmıştır?

Ayasofya’nın bahçesinde bulunan Medrese, 1934 yılında yapılan düzenlemeler sonucunda iddiaya göre “görüntüyü bozduğu” gerekçesiyle, tadilat yapılmak yerine yıkılmıştır. 1466 yılında Ayasofya Kütüphanesi ile aynı yıl yapıldığı rivayet edilir. Ünlü bilim adamı Ali Kuşçu da bu medresede eğitim verenler arasındadır.

26-  “Fetihten önce Ayasofya’da Müslüman olanlar” bir efsane mi, yoksa gerçek midir?

Abdurrahman Erzincanî Hazretleri’nin Ayasofya’da Hristiyan Ruhbanlar ile “tevhid” konusunda bir münazara yaptığı ve yaklaşık kırk kişinin Müslüman olduğu söylenmektedir. Tarih ve Düşünce dergisinde de yayınlanan bu hadisenin kaynağını bilmiyoruz.

27-  Ayasofya’nın benzeri olarak yapılmış çeşitli mabedler var mıdır?

Vardır. Küçük Ayasofya, Trabzon Ayasofya, Enez, İznik ve Vize Ayasofya’dır.

28- Camideki büyük levhalardaki lafızlar kimin eseridir?

Dönemin ünlü hat üstadı Kazasker Mustafa İzzet Efendi’ye aittir. Her biri 7,5 metre çapındadır.

29- Ayasofya’da ilk vaaz ne zaman verilmiştir?

1 Haziran 1453 tarihinde. İlk Cuma namazı vaazı ve hutbesi Akşemseddin Hazretleri tarafından verilmiştir. Fatih Sultan Mehmed Han, kilolarca altın ganimetten pay almamış, sadece Ayasofya’ya talip olmuştur. Daha sonra da halka vakfetmiştir.

30- Levhaları camiden çıkarmak istemeleri doğru mu?

Evet. Levhalar çıkarılmak istenmiş, ancak büyüklüklerinden dolayı dışarıya çıkarılamamıştır. Bu levhaların hiç çıkarılmaması için içeride yapıldığı rivayet edilmektedir.

Taha Süren'ın Yazısı.